Ми претставува особена чест да ја претставам исклучителната книга од Викторија Поп Стефанија за нашиот град Охрид кој е воедно и нашата најголема културна светост.
Фактот што Викторија (уште во 2019 год) одлучи токму јас да бидам нејзин рецензент за оваа книга – се должи на нејзината искрена и огромна почит кон литературата како уметност на зборот – како и на фактот што самата таа беше страствен и посветен читател, особено во последните години од својот плоден живот.
Дозволете ми – на почетокот од овој свечен настан – да ја споделам со Вас длабоката лична болка, измешана со голем и оправдан револт – што самата Викторија за жал НЕ ја дочека објавата на своето заветно дело, над кое со години радосно трепереше во очекување тоа (дело) да ја види светлината на денот и да го разбуди љубопитството на своите идни читатели.
Затоа, јавно порачувам – нека им “служи на чест” и довека нека им тежи на совест овој престап на сите оние, кои дадоа свој (неславен) удел и “придонес” – во непростливото доцнење на оваа вредна и уникатна книга – а којашто, на крајот, по иронија на судбината, се претвори во пост-хумен подвиг (на Викторија).
Сега дозволете да преминам кон потемелна дескрипција и интерпретација на “Охридската урбана иконографија”.
Новата книга “Охридската урбана иконографија” чиј автор е нашата еминентна инженер-архитектка и публицистка од областа на теоријата и историјата на архитектурата, Викторија Поп Стефанија (1945 -2025 год, Охрид), го потврдува континуитетот на нејзиното истражувачко љубопитство во доменот на архитектонскиот дискурс и комплементарно се надоврзува на претходно објавената книга „Обликот на храмот“ (Магор, 2016 год), односно, на првообјавеното публицистичко дело „Логосот на архитектурата“.
Станува збор за едно суптилно и смело, аналитичко дело, кое одамна му беше потребно на Охрид (но, и не само нему), како град симбол, град темелник на словенската култура, град основоположник на нашиот се’вкупен идентитет, град алтан и монета.
Ова несомнено е дело со свој автентичен приод, плод на интердисциплинарното вкрстување на различни интереси, љубопитства и области (како: историјата, археологијата, историјата на уметноста, религијата, архитектурата, философијата, културологијата), односно, несомнената лична ерудиција и елоквенција на авторката, која своите практични (емпириски), креативно – градбени дострели и интереси, овојпат ги надополнува со фундаментални истражувања и аксиоми, непобитно занимливи, вредни и инспиративни, за некои (и нечии) инвентивни надоврзувања во иднина, пред се’, од доменот на, денес мошне актуелната дисциплина, позната под името културни студии.
Охридска урбана иконографија е автентично замислен и слоевит херменевтички труд, кој хронолошки ја истражува и типолошки ја опишува идиосинкратичната магија на градот, изворно граден според парадигматичниот урбан модел на империјалната престолнина Константинопол, иако, тој (Охрид) подоцна, стана популарен и познат како (словенски) Ерусалим или Ерусалим на Балканот.
Макар што, на прв поглед, може да делува како ефектна туристичка досетка – ова и вакво перифрастичко именување на Охрид има сосема поинаква, аргументативно потврдена мотивација, која далеку ги надминува прагматичните дострели на актуелната берза на профитот и неговото, се’ понагласено токсично влијание, кое не покажува ниту милост, а ниту обѕир, дури ни кога станува збор за овој град – бисер, одамна препознаен и ставен под закрилата на УНЕСКО!
Фактот, што авторката повеќепати ја повторува определбата за Охрид како вечен град – иако, на прв поглед, површно може да му се припише на (авто)биографскиот момент и роднокрајната гордост на авторката – зад себе всушност открива многу посериозна, универзално важна позадина: што произлегува од историски и објективно потврденото, темелно сознание, дека градот настанал како резултат на комплексната, интенционална урбанизација, која одела во содејство со логосот на богословието, храмоподобието, идеалната матрица (и тоа, не на овоземниот, ами) на небесниот град Ерусалим.
Проникнувањето и расветлувањето на трансценденталната основа, вградена и својствена на охридската урбана иконографија – од своја страна, ја зголемува и јакне возбудата и фасцинацијата, што долго време непобитно ја доживуваме (веќе) при самиот поглед врз Охрид, додека, од друга страна, длабински навлегува и ја разгатнува онаа интуитивна состојба на спокој, мир, хармонија, што сите нас без исклучок не’ заплиснува, дури и при првичното стапнување на влезот, што води кон овој чудесен град.
Самиот иницијален дијалог, што ова „богооткриено место“ отсекогаш го практикувало во содејство (дослух) со повисоките инстанци на божественото праобличје (богоградителското наследство, сообразеноста со небесниот град Ерусалим и појдовната урбанистичка матрица на Константинопол) – како свој (логосен) резултат – денес непорекливо го има тоа исходиште, кое што престојот во „време-просторот на овој град, секогаш го претвора (пресоздава) во благопријатно чувство на дом“ (како што заклучува и В. Поп Стефанија, на стр. 103)
Во време (епоха), кога нашироко се манифестира (та дури и свесно се стимулира) нарцизмот и егзибиционизмот како пожелна особина, една авторка, каква што е Викторија Поп Стефанија – се „дрзнува“ да глаголи на сосема инаков начин, за да не’ потсети на аскетско-мистичниот опит на архитектот и архитектурата, односно, на спиритуалната предодреденост и мисија, својствена на архитектонскиот пристап, што денес, за жал, најмалку се вреднува, а одвај некаде и да се дозволува!
Наспроти диктатот на наметливото „архитектонско“ ефемерие, Поп Стефанија го афирмира стамениот лик на архитектот сотрудник (на Бога) во создавањето на хармонија, меѓу небото и земјата, меѓу природата и културата, меѓу единката и целината.
Викторија исто така ја подвлекува мислата, воедно, нишка водилка на оваа книга, дека клучна улога, во процесот на создавањето на охридската урбана иконографија, одиграла појдовната испреплетеност на историјата и есхатологијата, создавајќи го конечно Охрид како свештен и како вечен град!
Книгата на Поп Стефанија е поделена на неколку поглавја, следејќи ја историската хронологија и периодизација на градот Охрид како „богоодбран топос“. Таа започнува со апострофирањето на уникатната убавина на самиот природен простор и пејсажот на Охрид (како посебна, пред- или пра- архитектонска придобивка на градот). Градот е„величествена Божја творба и композиција на Божествениот поет“ – благодарение и на иницијалниот, природен контрапункт, што авторката суптилно го посочува, како специфика на овој град: контрапунктот меѓу планините, изворите, ридовите, карпите, езерото – што, заедно со човековите градби – имаат свој удел во осознавањето на се’вкупната „божествена симболика“ на Охрид.
Потем, се нижат концизно обработените поглавја, како: Предурбаната слика на градот – кога тој го добива своето првично име Лихнидос (град на Светлината), уште во свое време препознаен и прогласен како идеален град (со оглед на површината и пропорциите на неговиот обем), особено, поради заложбата за негување на „органски урбанизам“.
По ова поглавје, се обработени: Ранохристијанската слика на градот, Сликата на градот по победата на христијанството (пресвртно обележана со градбата на Плаошник), Сликата на градот во епохата на Јустинијан, Доселување на јужните Словени, Хриостијанизација на Словените, Светиклиментовата епоха, Самуиловото царство, Византиското царство 11 и 12 век (пресвртно обележано со градењето на катедралниот храм „Света Софија), Византиското царство 13 и 14 век (пресвртно обележано со градењето на катедралниот храм „Света Богородица Перивлепта“ и „Св. Јован Канео“, но и цела низа помали храмови), Просторна организација на охридското урбано јадро (формирањето на маалата, како речит пример за негување на принципот на соборност и заедништво), Османлиското владеење (обележано со скрнавењето и рушењето на православните храмови, подемот на паганскиот национализам и заемното непријателство меѓу православните заедници, укинувањето на Охридската архиепископија во 1767 год, пресоградувањето на „Св. Наум“, екуменистичката дејност на Григор Прличев, формирањето на населбите Канео, Сараиште, Ј’но), заклучно со поглавјето: Времето на модерната и постмодерната. Овие неколку поглавја и периоди од развојот на обликувањето на Охрид, на синтетички начин, ја предочуваат турбулентната историска приказна за смената на различните јазични, социјални, културни парадигми, а кои, со своето присуство и комплексно влијание (на подолг или покус рок) ја предодредиле и обележале непредвидливата судбина на овој град.
На крајот од овој ракопис е поместено завршното поглавје, или Послов, во кое авторката ги сумира своите заклучни констатации и согледби, отворајќи со тоа поширока критичка расправа и полемика, со актуелните тенденции во оваа културна епоха, што сите ја споделуваме, често втурнати, само во улогата на (обезмоќени) сведоци.
Одејќи се’ поблиску кон современата културна историја, авторката – како пресвртен настан од 1851 год, го посочува отворањето на големата изложба во Лондон, што, според неа, воедно значи и отпочнување на „модерното ропство“ на човекот, односно, неговото потчинување и приспособување кон идеалот (или, принципот) на машината и последичното рушење на органскиот живот. Настапува процес на механизација, секуларизација, редукција на човековото битие (сведено само на еднодимензионалното, природно-социјално битие), примат на функционализмот (над откровението), своевиден естетски хаос, а, во постмодерната, уште поголем пад на духовноста, та дури и смрто-центризам (опседнатост со принципот на Танатос). Ваквите ретроградни (епохални) процеси имаат негативно влијание врз Охрид, кој бидува оскрнавен на повеќе начини. При тоа, авторката Поп Стефанија искажува редица остри критички забелешки и констатации, кои непосредно и отворено ги откриваат и прецизно ги лоцираат некои од најпоразителните последици на оваа (не само просторна или урбана) деградација, што ја доживува Охрид денес.
Пред се’, „со пренамената на куќите за живеење и нивните дворови во модерни кафеани, ноќни клубови и низа профани објекти (со незграпни железни конструкции и несмасни настрешници)“, неминовно доаѓа до неповратно нарушување на поетиката на крајбрежниот простор и нејзините уникатни и автентични креации (дворовите со цвеќе), придружено со појавата на дотогаш непостоечки, непријатни мириси на трулеж, како и низа псевдоморфози (компилации и усвојување на туѓи, кич идеи за хибридни надградби и потпокриви), кои го нарушуваат и разводнуваат оригиналниот урбан профил на Охрид . Но, заедно со тоа, и неговиот незаменлив и драгоцен spiritus loci (идиосинкратичен „дух на местото“)!
Како една од личните (творечки) парадигми, Поп Стефанија нималку случајно ќе го посочи името и животниот опит на својот голем сограѓанин, Григор Прличев – познат не само по својот голем книжевен успех, уметнички талент и ерудиција, потврдена и на меѓународен план, во Грција, ами (познат) и по својата трагична животна приказна. Имено, Прличев ја одбил примамливата понуда за продолжување на студиите и престојот во странство – па доброволно заминал дома, во Охрид, продолжувајќи ја својата аскетска мисија и спасение токму „меѓу својот напатен народ“! Авторката Поп Стефанија (која и самата своевремено – во текот на студиите, но и подоцна – била соочена со сличен предизвик и примамлива понуда и самата да замине од Охрид) – ваквиот (за многумина денес „неразбирлив“) избор (на Прличев) го оправдува во согласност со прастарото убедување, според кое „каменот тежи таму, каде Господ (ќе) го постави“.
Викторија Поп Стефанија дава свој драгоцен прилог во согледувањето на благодетното и драгоцено интеркултурно проникнување на словенската и византиската култура, кое на Охрид му ја дало оваа непореклива магија, што наспроти се’, со пиетет, ја доживуваме и денес.
Таа локална магија на еден град Охрид (кој, можеби сосема случајно, а можеби и воопшто не, за обете нас воедно значи, или, е роден град), според оваа книга, сепак има свое подлабоко образложение, кое произлегува од духовните темели, врз коишто е самиот тој град изграден, поставен и обликуван!
Отаде, сликата на Охрид нималку не е произволна, додека откриваме, дека панорамата на Охрид оддалеку не’ потсетува и асоцира на букет од цветови, симболизирајќи го начелото на соборноста како конститутивно – духовно и творечко – начело! Охрид го карактеризира структурата на ромбоидна урбана мрежа и постоењето на тн. органски урбанизам (се мисли на неговото историско урбано јадро), што се наоѓа во содејство со универзалниот (градбен) образец, првично применет во Константинопол.
Урбаното јадро на Охрид не е ништо помалку од духоносна архитектура, која еманира свои архетипски вредности (откако претходно го следела и споделила духовниот, христијански фундамент), па ниту е случаен, ниту пак туристички банален, општиот впечаток за Охрид како град што има успокојувачко и хармонизирачко дејство врз минувачот, без оглед дали е тој привремен гостин или траен жител на овој град, бидејќи, како што потсетува Поп Стефанија „овде се’ има душа“ (: 84).
Со други зборови, непогрешливо е препознаен складниот домострој, кога продуховениот човек се проектирал во делото на своите раце, при тоа, дополнително збогатувајќи ја смислата на своето градење дом токму врз локациите, што се наоѓаат блиску или околу самите храмови, во склад со принципот на соборност и традиција на храмовите – како стожери на животот и творештвото во градот (на стр. 94). Со оглед на тоа сознание, авторката го извлекува и своето смело тврдење, дека поделбата на архитектурата на сакрална и профана, кога се работи за примерот на град, каков што е Охрид – ваквата поделба се покажува (дури и како) изнасилена или неприродна!
Историски воспоставеното единство на природата, духовноста и градбеноста во случајот на Охрид од своја страна ја предодредува целата, навидум необјаснива, супериорност на овој градски простор, овој складен пејсаж од куќи, храмови, води и планини, обединети во симфонијата на едно терапевтско, лековито созвучје – кое не смее да биде корумпирано за банални профитерски цели!
Новите научни сознанија (егзактно и лабораториски) посведочуваат, дека и Водата (а не само луѓето) има своја меморија и своја мнемониска моќ. Дека, таа (водата) природно тежнее кон себе-прочистување и враќање во исконската прозрачност.
Црпејќи поуки и од овие, навидум метафизички и мистички увиди, преданието за Охрид – според авторката Поп Стефанија – треба да остане зачувано во неговото создавачко (а не конзервативно) јадро, кое творечки напредува кон иднината. При тоа, никако не треба да се занемари и заобиколи примарно духовниот, спиритуалниот карактер што го има(л) Охрид, од дамнини, како и тајното (а толку моќно) содружништво на секој градител со врвниот, онтолошки Архитект (исконски задолжен и одговорен за постојниот баланс меѓу небото, земјата и водата).
И да заклучиме – авторката на ова дело, Викторија Поп Стефанија, вложила искрен напор и елокветно знаење, но и несомнено важна, лична духовна посветеност – да ја расветли и протолкуваархи-поетиката или архе-поетиката на Охрид, градот, кој по многу нешта е уникатен и се разликува од останатите урбани топоси, не само кај нас, во Македонија и на Балканот, туку и во светот.
Своевремено и самата живо заинтригирана за аспектите на философската херменевтика и егзистенцијалната парадигматика на домувањето, во мојот оглед „Куќа и нелагода“ (напишан и за прв пат соопштен на научен собир во 2002 год, токму во Охрид, за потребите на регионалната конференција, насловена: „Куќата-Хаосот (жената и дискурсот на од/домувањето) “ – лично издвоив три фундаментални аспекти или атрибути што се врзуваат за куќата/домот, во контекст на поетиката на (не)вдоменоста. Освен, појдовната (практично неопходна, односно), протективна функција на домот – за книжевноста и културата се посебно важни уште и: експресивната, но исто така и репресивната функција на домот!
Поп Стефанија во најголемиот дел од оваа нова книга програмски е сосредоточена и принципиелно го разработува вториот фундаментален аспект, односно, експресивната функција, својствена за самиот Град (Охрид) – како мега-куќа или архи-куќа!
И тоа, не било каква, обична, ежедневна, набрзина скрпена куќа или урбана целост, туку, појдовно сакрална (или, поточно куќа/урбана иконографија, поттикната и посветена токму на и за Бога)!
Поп Стефанија на убедлив и автентичен начин посочува, дека град, каков што е Охрид – покрај базичниот, утилитарен и прагматично обусловен raison d’ etre – има и свој посебен и повисок телеолошки клуч или амблем, поради кого толку се разликува од останатите урбани простори и иконографии!
Сепак, кон крајот на своето дело, во завршното поглавје, авторката не се оглушува и не останува молчалива пред напливот на актуелните (анти-урбанистички) тенденции, кои почнаа да го загрозуваат, дури и самиот статус на Охрид, како град под заштита на УНЕСКО.
Доколку ја примениме троделната класификација на домовните функции од мојот (погоре споменат) есеистички текст – тогаш, станува јасно, дека критичките опсервации на Поп Стефанија со право укажуваат на опасноста од јакнење на репресивната функција на домот (поточно, Охрид како заеднички дом), поради голата и безобѕирна трка за профит и низата од дивоградби, што бесрамно и без вкус се обидуваат да го присвојат, себично да го заѕидаат или бессрамно да го изобличат (до непрепознатливост), дури и светиот простор, заедно со околната природа, на овој, неприкосновен град!
Денес, кога не’ делат повеќе од 60 години од објавувањето на знаменитото и инспиративно дело „Поетика на просторот“ од францускиот математичар, филозоф и поетски вдахновен сонувач, Гастон Башлар – дело во кое човекот е препознаен како жител, истовремено на две (антагонистички спротивставени) реалности (науката и поезијата) – оваа книга на Викторија Поп Стефанија, на интригантен и себесвојствен начин, настојува, не само да не’ подучи и научи, туку и екуменистички да не’ потсети и соедини, со уште една комплексна вистина – дека на Балканот и во Македонија, постои и таков еден град, Охрид, чијашто појдовна или архетипска мотивација отсекогаш била таа: (во себе) да го задоми (канонски) „несместливиот Бог“ – преку својот личен пример, низ вековите сведочејќи за супериорната, спиритуална димензија и благородна (а не само “утилитарна и прагматична”) мисија – што ја имаат и архитектурата и урбанизмот.
Пишува:
проф. д-р Елизабета Шелева
Текстот е дел од промоцијата на книгата од Викторија Поп Стефанија одржана во куќата на Уранија
Публицитет.мк
